DINH CHIÊM (DINCIAM) Ở ĐÂU?

Nguyễn Đình Nam

PHẦN 1: VỊ TRÍ CỦA THÀNH PHỐ DINH CHIÊM TRONG CÁC BẢN ĐỒ CỔ

Mục đích chính của chúng tôi trong Phần 1 là để tìm hiểu một cách tổng quát về vị trí của thành Dinh Chiêm (còn gọi là Dinh Chàm, hay Caciam (Kẻ Chàm)) dưới ánh mắt của người ngoại quốc qua những tấm bản đồ cổ. Dựa theo nhiều nhân chứng lịch sử kể cả Quán Sứ Hà Lan Jeronimus Wonderaer (1602)⁵³ G.S. Alexandre de Rhodes (1640)⁵⁴, Thiền Sư Thích Đại Sán (1695)⁵⁵, Charles Chapman (1778)⁵⁶, Phạm Đình Khiêm (1958)⁵⁷, v.v… tất cả đều cho biết thành Dinh Chiêm nằm rất gần Hội An ở phía tây, hay chính xác hơn, một số họ còn cho biết hai thành phố này cách xa nhau khoảng 9 km (6 miles) bằng đường thủy. Vì thế, chúng tôi sẽ dùng con số này và so sánh với những kết quả từ 6 cái bản đồ cổ mà chúng tôi sưu tầm trong mạng.

Trong lúc lựa chọn các bản đồ cổ, ngoại trừ tấm bản đồ cổ do Cantelli-Rossi vẽ năm 1683 – chúng tôi lựa chọn nó vì nó có vẻ chính xác và tương đối có nhiều chi tiết về địa hình của Hội An và Dinh Chiêm, chúng tôi sẽ loại bỏ các bản đồ cổ xưa hơn trong thế kỷ 16, 17 và 18. Lý do là vì cho đến đầu thế kỷ 19, các nước như Anh và Pháp mới sở hữu những phương thức tính toán kinh độ một cách chính xác trên hàng hải. Cho mãi đến năm 1884, cả thế giới mới công nhận đường kinh tuyến chính 0º chạy dài qua thành phố Greenwich, Anh Quốc là tiêu chuẩn quốc tế. Vì thế, trong một số bản đồ cổ, chúng tôi phải thay đổi hệ thống kinh tuyến của các quốc gia khác sang vị trí tại Greenwich.

Trên mỗi bản đồ, nếu có thể được, chúng tôi sẽ dùng nhãn quang để đọc tọa độ của ba thành phố: Đà Nẳng, Hội An và Dinh Chiêm – tuy vẫn biết rằng cách đo đạc tọa độ từ các bản đồ cũ, đôi khi rách nát, hay nhăn nheo có thể sẽ đưa đến những địa điểm thiếu chính xác, nhưng chúng tôi vẫn phải cố gắng tận sức mình. Sau đó, chúng tôi sẽ tính khoảng cách chim bay giữa Hội An và Dinh Chiêm để xem nó có chính xác hay không khi so sánh với con số 8-9 km trong các tài liệu lịch sử. Một điều quan trọng nữa là chúng tôi muốn biết vị trí tương cận của hai thành phố này, đó là chúng nằm cùng một bên phải (hữu ngạn) hay trái (tả ngạn) bên bờ sông Thu Bồn.

1. Bản Đồ Cantelli-Rossi 1683

	Vĩ Độ	Kinh Độ
Hội An	15,625	108,328
Đà Nẳng	15,857	108,09
Dinh Chàm	15,732	107,6648

Hình 1 – Bản Đồ Cantelli-Rossi, 1683

2. Bản Đồ của Rigobert Bonne, 1771

	Vĩ Độ	Kinh Độ
Hội An	15,70	107,933
Đà Nẳng	15,875	107,68
Dinh Chàm	15,575	107,7

Hình 2 – Bản Đồ Rigobert Bonne, 1771

3. Bản Đồ của John Cary, 1801

	Vĩ Độ	Kinh Độ
Hội An	15,778	108,0867
Đà Nẳng	15,98	107,947
Dinh Chàm	15,542	107,615

Hình 3 – Bản Đồ John Cary, 1801

4. Bản Đồ của Philippe Vandermaelen, 1827

	Vĩ Độ	Kinh Độ
Hội An	15,99	108,25
Đà Nẳng	16,10	108,09
Dinh Chàm	15,889	108,007

Hình 4 – Bản Đồ Philippe Vandermaelen, 1827

5. Bản Đồ của John Arrowsmith, 1844

	Vĩ Độ	Kinh Độ
Hội An	15,83	108,00
Đà Nẳng	16,00	107,84
Dinh Chàm	15,64	107,625

Hình 5 – Bản Đồ John Arrowsmith, 1844

6. Bản Đồ của John Dower, 1844

	Vĩ Độ	Kinh Độ
Hội An	15,87	108,03
Đà Nẳng	16,05	108,00
Dinh Chàm	15,68	107,67

Hình 6 – Bản Đồ John Dower, 1844

Kết Quả

Sau đây là một vài nhận xét của chúng tôi sau khi tra cứu rất kỹ lưỡng những bản đồ trên:

1. Tất cả các bản đồ đều cho biết Hội An và thành Dinh Chiêm nằm cùng bên bờ bắc (tả ngạn) của sông Thu Bồn. Đây là kết luận của các nhà nghiên cứu đương thời sau buổi hội thảo vào năm 2016. Chúng tôi đồng ý với họ về điểm này.

2. Tọa độ của ba thành phố Đà Nẵng, Hội An và Dinh Chiêm từ các bản đồ cổ (Hình 1-6) không chính xác. Kết quả từ các bản đồ cổ cho thấy khoảng cách giữa Dinh Chiêm và Hội An là từ 28 km đến 72 km, xa hơn 8-9 km mà chúng tôi ghi nhận từ sách vở của các giáo sĩ Ki tô Giáo, các nhà ngoại giao hay nhà thám hiểm vào thời xưa. Tuy nhiên, từ những bản đồ xưa, chúng ta biết vị trí liên đới giữa những thành phố này rất mật thiết với nhau. Hãy xem Bảng 2 với những kết quả được tóm tắt sau đây:

Số	Bản Đồ	Khoảng Cách từ Hội An đến Dinh Chiêm (Km/Miles)		Dinh Chiêm Vĩ/Kinh Độ
1	Cantelli-Rossi 1683	72	45	15,732 / 107,664
2	Rigobert Bonne, 1771	28	18	15,575 / 107,700
3	John Cary, 1801	56	35	15,542 / 107,615
4	Philippe Vandermaelen, 1827	28	18	15,889 / 108,007
5	John Arrowsmith, 1844	45	28	15,640 / 107,625
6	John Dower, 1844	44	27	15,680 / 107,670

Bảng 2 – Khoảng Cách Đường Chim Bay giữa Dinh Chiêm và Hội An từ Các Bản Đồ Xưa

Mặc dù tấm bản đồ Cantelli-Rossi 1683⁵⁸ xa xưa nhất, nhưng lại cho thấy nhiều chi tiết nhất. Trên bản đồ này, chúng ta có thể thấy đầm Thanh Hà nằm giữa Hội An và Dinh Chiêm. Chi tiết này trên tấm bản đồ Cantelli-Rossi thật rõ. Ngoài ra, chúng tôi còn có thể nhận ra được Phú Chiêm nằm về phía đông của Dinh Chiêm. Tuy nhiên, khoảng cách giữa Hội An và Dinh Chiêm có phần lệch lạc, cách xa nhau khoảng 72 km.

Cả hai tấm bản đồ Rigobert Bonne, 1771 và Philippe Vandermaelen, 1827 cho ra cùng một kết quả kề cận nhất, đó là 28 km. Nhưng so với 8-9 km như mong muốn, con số này vẫn còn rất cao và không chính xác.

Chú Thích

53. J.K.J Dejong, De Opcomst Van net Nederlandsch Gezag in Oost-Indie (1595-1610), Tweede Deel, 1864, trang 247.

54. Phạm Đình Khiêm, Đi Tìm Di Tích và Hai Thành Cổ Quảng Nam và Phú Yên Đầu Thế Kỷ XVII, Việt Nam Khảo Cổ Tập San, 1960, trang 84.

55 Thích Đại Sán, Hải Ngoại Ký Sự, 1695, trang 274.

56. Lamb, Alastair. “British Missions to Cochin China: 1778-1822.” Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society, vol. 34, no. 3/4 (195/196), 1961, pp. i–248. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/41505510. Accessed 2 Aug. 2023.