DINH CHIÊM (DINCIAM) Ở ĐÂU?

Nguyễn Đình Nam

LỜI NÓI ĐẦU

Trong quá trình nghiên cứu của chúng tôi đến nay, chúng tôi vẫn dành hết thì giờ tìm hiểu cuộc đời ngắn ngủi của Giáo Sĩ (G.S.) Francisco de Pina (1585-1625)¹, một Linh Mục dòng Tên² mà chúng tôi rất kính ngưỡng. Hiện nay, ai ai cũng công nhận rằng ngài là người tiên phong trong việc phát triển chữ Quốc Ngữ. Đây là một công trình rất vĩ đại mà ngài đã dành cho chúng tôi, những con dân người Việt. Vì thế, bài viết này ngoài việc tìm hiểu về cuộc sống của ngài ở ngoại thành Dinh Chiêm (Dinciam) bắt đầu từ năm 1620, chúng tôi muốn chứng tỏ sự cảm ơn từ đáy lòng của chúng tôi đối với ngài.

Trong 8 năm tận tụy ở Đàng Trong – từ 1617 đến 1625, đi theo lời kêu gọi của Thượng Đế, vị giáo sĩ quí mến này đã hy sinh cả cuộc đời để phục vụ người dân tộc Việt Nam trong nhiều địa phương khác nhau như Hội An ở Dinh Quảng Nam³, lúc ngài bắt đầu trên con đường giảng đạo ở Đàng Trong, cho đến tận chân trời xa tại Nước Mặn ở Dinh Qui Nhơn. Trước khi mất, ngài dành rất nhiều thì giờ phục vụ giáo dân tại thành phố Dinh Chiêm, cách Hội An khoảng 9 km về phía tây.

Tuy hiện tại, chúng tôi có thể tìm hiểu rất nhiều về Huế và Hội An từ sách vở và tài liệu trong mạng và thư viện, nhưng lại không biết gì về hai nơi như Nước Mặn và Dinh Chiêm mà ngài thường lui tới. Vì thế, bài nghiên cứu này chúng tôi sẽ dành riêng để thỏa mãn sự tò mò ham học hỏi của chúng tôi về thành phố Dinh Chiêm, một nơi mà G.S. Pina dành rất nhiều thì giờ quí báu của ngài trong việc phát triển chữ Quốc Ngữ bằng cách dùng ký âm Việt chuyển qua những mẫu tự chữ Bồ Đào Nha. Dựa theo lịch sử, tại đây, ngài cũng đã thành lập một nhà thờ và mở trường dạy học tiếng Việt đầu tiên ở Đàng Trong cho hai vị giáo sĩ trẻ Alexandre de Rhodes (1593 - 1661) và Antonio Fontes (1592 - sau 1655) khi họ mới đặt chân lên Đàng Trong cuối năm 1624.

Chú Thích

1. G.S. Francisco de Pina được chào đời vào năm 1586 ở thành phố Guarda, một thành phố nằm về phía đông bắc, trên địa phận núi non (cao độ 1.056 m) gần biên giới giữa nước Bồ và nước Tây Ban Nha – cao nhất so với các thành phố khác ở nước Bồ. Thành phố này được sáng lập năm 1197 để chống lại sự xâm lấn của người Hồi Giáo. Nói một cách tổng quát, người dân Guarda rất ngoan đạo thời đó. Dân số ở đây thưa thớt. Không bao gồm các vùng ngoại ô, trong thành phố Guarda, dân số chỉ có khoảng 2.300 người (thống kê năm 1755). Cho đến nay, không ai rõ gia thế của ông, nhưng dòng họ Pina ở Guarda rất nổi tiếng trong thành phố này, nhất là Rui de Pina (1440- 1522). Vào năm 1497, Hoàng Đế Manuel I phong chức Rui de Pina làm Biên Sử Quan và hưởng lộc vua khi về hưu ở Guarda. Trước đó, nhà vua bổ nhiệm ngài làm chức Thư Ký (Secretary) trong phái đoàn được gửi qua Barcelona điều đình với chính quyền Tây Ban Nha. Kết quả là hiệp ước Tordesillas đã ra đời vào năm 1494.

Vào năm 1605, lúc 18 tuổi, G.S. Pina đã nộp đơn xin gia nhập vào nhà Dòng Giêsu và đã được chấp thuận. Có lẽ lúc đang học đại học ở trường Coimbra, ngài đã bắt đầu ngưỡng mộ nhà Dòng Giêsu và đã quyết định gia nhập vào đó. Vào năm đó, ngài từ giã gia đình và nội trú trong trường đại học College de Jesus tại Coimbra. Sau hai năm nội trú ở Nhà Tập, Pina gửi đơn xin phép giảng đạo ở Nhật Bản và đã được chấp thuận. Vào năm 1608, từ Lisbon, con thuyền có tên là Vencimento mang ngài đến Goa, Ấn Độ. Nhưng cuộc hành trình cam go, đầy dẫy chết chóc vì bệnh tật khiến khiến ngài và phái đoàn Dòng Giêsu phải chờ đến sang mùa xuân sang năm, 1609 mới hiện diện tại Goa. Sau ba năm học xong lớp triết lý, vào năm 1612, Pina rời Goa, cùng người bạn học Manuel Borges (1584-1633) đón thuyền đến Macao (Manuel Teixeira, Macau e a Sua Diocese, Vol XIV, As Missiões Portuguesas No Vietnam, 1977, pp. 296-297). Trong bốn năm trời ở Macao đang theo đuổi lớp thần học, ngài được chứng kiến cảnh dân tị nạn người Nhật Bản theo đạo Gia Tô ồ ạt đáp thuyền lên bán đảo Macao bởi vì họ bị chính quyền Nhật trục xuất (1614). Sự kiện này khiến Pina không thể qua Nhật giảng đạo được nữa. Sau khi nhập chức Linh Mục ở Malacca vào năm 1616, ngài trở về Macao chờ đợi bề trên giao công việc mới. Vào đầu năm 1617, Pina được gửi đến Đàng Trong để phụ giúp giáo sĩ Francesco Buzomi (1576-1639); trong lúc này, Chúa Nguyễn bị áp lực từ triều đình, sư sãi và dư luận trục xuất G.S. Buzomi và tu huynh Dias trở về Macao, nhưng trong mùa gió Bấc đang nổi lên, ngài và tu huynh Dias hầu như đang bị cầm tù trên bãi biển Đà Nẵng bởi vì con thuyền không thể đi ngược chiều gió và sự cản trở của chính quyền địa phương cấm đoán các ngài không cho vào đất liền. Không may, thời tiết năm ấy rất khắc nghiệt. Mùa mưa năm nay đợi hoài nhưng chẳng đến mà chỉ thấy nắng cháy chan hòa khắp nơi. Rất tiếc, dân tình Đàng Trong rất mê tín và đổ lỗi cho các ngài về nạn hạn hán đang lan tràn khắp nơi. Trong lúc này, trong tình trạng tiến thoái lưỡng nan, nhưng cũng nhờ nhờ sự giúp đỡ tích cực của các tín hữu, G.S. Buzomi mới chống chọi được cơn bệnh đang hoành hành và cái nóng gay gắt ngoài bãi biển Đà Nẵng. May mắn thay, cuối cùng, G.S. Buzomi cũng được Tuần Phủ Khám Trần Đức Hòa cứu giúp về Nước Mặn chữa bệnh. Vào khoảng hè 1617, ngài đón thuyền trở về lại Macao để được thăng cấp làm giáo sĩ với 4 lời thề. Từ đây, ngài chính thức trở thành giáo sĩ Bề Trên ở Đàng Trong – Sau khi biết được tình trạng khốn khổ của G.S. Buzomi, G.S. Pina gửi bài tường trình tình trạng khốn khổ của G.S. Buzomi về Macao. Với sự giúp đỡ của các người Nhật, G.S. Pina trở lại Hội An tạm thời lánh mặt và đồng thời giảng đạo cho khoảng 300 người Nhật ở đó – Sau 1614, có một số người Nhật tha phương chọn Hội An làm làm quê hương thứ hai của họ.

Đầu năm 1618, hai giáo sĩ Christoforo Borri và Pêro Marques cập bến Đà Nẵng. Sau đó, G.S. Marques thẳng tiến về Hội An, còn G.S. Borri và G.S. Pina gặp lại G.S. Buzomi. Cả ba đón thuyền về Nước Mặn theo lời mời của Tuần Phủ Khám Trần Đức Hòa. Ở Nước Mặn, các giáo sĩ Dòng Giêsu được đối đãi rất tử tế. Ông Trần đức Hòa, một thời gian ngắn sau, xây một ngôi nhà thờ đồ sộ cho ba ngài. Nhưng tiếc thay, sau chỉ một gian ngắn, cuối hè năm ấy, ông ấy qua đời. Cả ba giáo sĩ tiếp tục cư ngụ tại Nước Mặn. G.S. Buzomi chăm lo các giáo đồ, còn G.S. Borri, G.S. Pina và tu huynh Dias nghiên cứu dùng ký âm Việt đổi ra chữ viết Rômen (Romance) mới gọi là Quốc Ngữ từ người dân Nước Mặn. Nhưng vào năm 1620, Pina dọn nhà lên Thanh Chiêm với mục đích tiếp tục nghiên cứu và phát triển chữ viết QN, đồng thời vừa giảng đạo cho quan lại và dân chúng địa phương. Vào năm 1623, trong thư gửi về Macao, Pina loan báo đã thành công trong việc soạn thảo xong một quyển từ vựng bằng chuyển ký âm Việt bao gồm thanh điệu dùng chữ viết Bồ Đào Nha. Cũng trong mùa hè năm đó, G.S. Pina được gọi về Macao để giúp đỡ các giáo sĩ sắp đến hành đạo ở Đàng Trong và dạy họ tiếng Việt; trong số đó có G.S. Alexandre de Rhodes và Antonio Fontes sau này là hai học trò đầu tiên và cũng là cuối cùng của ngài ở Đàng Trong. Vào cuối năm 1624, khi G.S. de Rhodes và G.S. Fontes đến Thanh Chiêm,G.S. Pina đã mở lớp dạy học tiếng Việt cho hai vị giáo sĩ này ở Dinh Chiêm.

Cuối năm 1625, ngài mướn một chiếc thuyền bầu ra đảo Cù Lao Chàm để đón một chuyến thuyền buôn từ Macao mang các thực phẩm và đồ dùng hàng năm. Từ bãi biển Cù Lao Chàm, khi ra khơi đón thuyền lớn, một cơn gió mạnh thổi đến, con thuyền nhỏ của ngài bị lật và chìm. Ngài mất vào ngày đó.

2. Dòng Tên là tên tục của dòng Chúa Giêsu được sáng lập bởi ông Thánh Inhaxiô Loyola và được Đức Giáo Hoàng chấp nhận vào năm 1539.

3. Dinh Chiêm là tên tục của Dinh Quảng Nam.

Xem Tiếp