SỨ MẠNG THÁNH GIUSE TRONG CUỘC ĐỜI CHÚA KITÔ & HỘI THÁNH
Lm Phan Tấn Thành, O.P.
II. THÁNH GIUSE TRONG TRUYỀN THỐNG HỘI THÁNH
II. Những ngụy thư liên quan đến Thánh Giuse
Trong số những nguỵ thư nói đến Thánh Giuse, ta có thể kể:
1/ Hoạt động của ông Ponxiô Pilatô
Từ giữa thế kỷ II, Thánh Giustinô đã nói đến tác phẩm này. Sang các thế kỷ sau, tên của nó cũng được ông Tertullianô cũng như ông Eusêbiô Cêsarêa nhắc đến, nhưng không ai biết nội dung ra sao. Tác phẩm được lưu lại ngày nay là một phiên bản mới, được soạn vào thế kỷ IV, do một tác giả tự xưng là Anania. Tác phẩm mang tính cách hộ giáo, nhằm bênh vực Chúa Giêsu trước những lời tố cáo của dân Do Thái trước toà tổng trấn Pilatô.
Khi bàn về gia đình của Chúa Giêsu, chúng ta biết được những sự đàm tiếu và vu khống của người Do Thái thời ấy: họ tố cáo Đức Giêsu là con hoang. Phần biện hộ chứng minh rằng Đức Maria đã lập giá thú với ông Giuse, và hai ông bà là người đức hạnh kính sợ Chúa.
2/ Tin Mừng Thánh Philipphê
Tác phẩm này ra đời khoảng đầu thế kỷ III, trong khung cảnh hộ giáo, chống lại lạc thuyết ngộ giáo (không chấp nhận rằng Chúa Giêsu có một thân xác con người).
Tác giả khẳng định rằng Đức Giêsu có thân xác con người. Đức Giêsu có hai người cha: Cha trên trời, và cha dưới đất là ông Giuse. Ông Giuse làm nghề thợ mộc. Ông trồng nhiều cây trong vườn để lấy gỗ. Gỗ thập giá được lấy từ vườn đó, và nhờ cây thập giá mà cửa thiên đàng đã được mở cho nhân loại.
Dù khẳng định rằng ông Giuse đã cấp thân xác con người cho Đức Giêsu, tác giả vẫn bênh vực sự trinh khiết của Đức Maria.
3/ Tin Mừng Thánh Phêrô
Ông Origène (In Mattheum 10,17: PG 13, 876-877) và Eusêbiô Cêsarêa (Historia Ecclesiastica: PG 20, 217.269-271) nhắc đến “Tin Mừng thánh Phêrô”, nhưng bản văn không được tồn tại đến nay. Nội dung tường thuật cuộc Tử nạn và Phục sinh của Chúa Giêsu. Vào lúc Chúa bị treo trên thập giá, tác giả không đả động gì đến bà thân mẫu hoặc các phụ nữ khác, ngoại trừ cô Maria Magđala và các anh em của Chúa. Theo ông, các anh em này là con mà ông Giuse đã có với đời vợ trước. Eusêbiô cho biết giám mục Serapion Antiokia đã liệt sách này vào loại lạc đạo.
4/ Tin Mừng Tiên Khởi Thánh Giacôbê
Tựa đề “Tin Mừng tiên khởi” (hay “Tiền Tin Mừng”: Protoevangelium) do ông Guillaume Postel đặt ra khi xuất bản năm 1522 tại Balê, dựa vào tên của tác giả, tự xưng là Giacôbê, một người anh cùng cha khác mẹ với Chúa Giêsu. Tựa đề muốn nêu bật là tác phẩm này ra đời trước các quyển Phúc Âm chính quy. Thực ra các thủ bản cổ điển mang tựa đề chính xác hơn “việc sinh hạ Đức Maria” (De Nativitate Mariae = Gennêsis Marias) bởi vì nói nhiều đến Đức Maria. Tác phẩm này được viết bằng tiếng Hy-lạp vào hậu bán thế kỷ II, và đã được ông Origène nhắc đến.
Mục tiêu biên soạn có lẽ nhằm chống lại những vu khống của người Do Thái về thân thế của Chúa Giêsu, và đề cao việc cưu mang trinh khiết của Đức Maria. Tác giả đưa ra một nhân chứng là Thánh Giacôbê, một nhân vật được người Do Thái kính nể.
Phần lớn tác phẩm dành để nói tới nguồn gốc lai lịch của Đức Maria; còn Thánh Giuse xuất hiện vào lúc Đức Maria thành hôn và mang thai. Nội dung gồm 24 chương ngắn, có thể chia làm 3 phần. Phần thứ nhất (gồm 16 chương đầu), kể lai lịch, thời thơ ấu Đức Maria cho tới lúc kết hôn với ông Giuse. Phần thứ hai (từ chương 17 đến 21) thuật lại những phép lạ chung quanh cuộc sinh hạ Chúa Giêsu. Phần chót (ba chương cuối từ 22 đến 24) kể chuyện vua Hêrôđê tàn sát các thiếu nhi ở Bêlem.
Tác phẩm mở đầu với cảnh ông Gioakim, một nhà phú hộ và quảng đại, bị một người tên là Rubel chế diễu vì không có con, và không muốn cho ông dâng lễ vật như các tín hữu khác. (Nên biết là xã hội Do Thái coi đôi vợ chồng không có con là bạc phước). Ông Gioakim buồn tủi vô hạn, vì thế đã rời bỏ nhà cửa và vào nơi hoang địa, ăn chay 40 đêm ngày, với lòng dốc quyết rằng nếu Chúa không đến viếng thăm thì ông sẽ không trở về nhà. Bà Anna, ở nhà cô quạnh, cũng buồn rầu và than khóc số phận hiếm muộn của mình chẳng khác gì thân phận góa bụa. Bà đã than khóc thảm thiết, vào một ngày lễ của dân tộc, một dịp hân hoan của toàn dân. Trông lên trời thấy những đàn chim bay nhảy, nhìn xuống nước thấy đàn cá bay lội, bà lại càng tủi thân, bởi vì chúng được Thiên Chúa chúc phúc với hậu duệ đông đảo, còn mình thì giống như mảnh đất khô cằn không có sức sống.
Giữa lúc tuyệt vọng như vậy thì một thiên sứ hiện đến với bà Anna, báo tin cho biết Thiên Chúa đã nhậm lời của bà, và sẽ ban cho bà một hậu duệ sẽ được muôn đời nhắc đến. Nghe tin đó, bà Anna liền hứa rằng dù sinh con trai hay con gái thì cũng sẽ dâng nó cho Thiên Chúa để phục vụ nhà Chúa trót đời. Thiên sứ cũng hiện ra với ông Gioakim và loan tin như vậy. Ông liền đứng dậy trở về nhà, và truyền giết 10 con chiên, 12 con bò tơ để dâng lễ tạ ơn Chúa, và giết 100 con dê để đãi cả làng.
Câu chuyện vừa rồi nhắc lại những cuộc sinh hạ kỳ diệu nhờ sự can thiệp của Thiên Chúa mà ta gặp thấy trong Cựu Ước, chẳng hạn như ông Abraham (với bà Sara son sẻ), ông Samson cũng được sinh ra trong hoàn cảnh tương tự, hoặc như ông Samuel. Phép lạ không chỉ chứng tỏ bàn tay đặc biệt của Thiên Chúa, nhưng nhất là cho thấy sứ mạng dành cho người con sắp sinh ra. Tác giả sách Tiền Tin Mừng Thánh Giacôbê cũng mang một não trạng đó, nghĩa là ông muốn nêu bật vai trò và sứ mạng mà Chúa sẽ dành cho Đức Maria.
Sau khi sinh con được 14 ngày , bà Anna đặt tên cho cô bé là Maria, một danh tánh khá quen thuộc trong dân Do Thái. Khi cô bé tròn một tuổi, song thân mời các tư tế và toàn dân dự lễ cai sữa; đây là cơ hội để bà Anna dâng lời ca tụng Thiên Chúa vì đã đoái nhìn đến mình và cất đi sự ô nhục vì son sẻ. Đến khi cô bé lên ba tuổi, thì song thân mang lên đền thờ. Cô bé hí hửng ở lại đó chứ không đòi theo bố mẹ trở về nhà.
Khi cô lên 12 tuổi và phải rời đền thờ, thì hội đồng các tư tế bàn định chuyện kết hôn qua một thủ tục diệu kỳ. Nhờ ơn trên soi sáng, thượng tế hô hào các chàng trai tới, mỗi người mang một cái que và đặt trong đền thờ. Sáng hôm sau, thượng tế vào đền thờ cầu nguyện thì thấy các que còn y nguyên như trước, và mỗi chàng lại vác que về nhà. Thế nhưng còn sót lại một que của ông Giuse và chủ nhân được gọi tới; khi ông Giuse vừa lấy lại cây que của mình thì một con chim bồ câu thoát ra từ cây que và đáp xuống trên đầu của ông Giuse. Thật đúng là dấu lạ! Nhưng ông Giuse không dám nhận cô Maria, viện cớ là mình đã già lại phải nuôi nấng một đàn con. Thượng tế phải doạ rằng nếu ai không tuân theo ý Chúa thì sẽ bị trời phạt; ông cụ sợ quá đành rước Maria về nhà.
Đưa cô về nhà rồi, ông Giuse ra đi kiếm việc làm (ông làm nghề xây cất). Đang khi đó, thiên thần hiện đến báo tin cho Đức Maria về việc thụ thai và sinh hạ Chúa Giêsu. Sáu tháng sau, ông Giuse trở về nhà thấy bạn mình mang bầu. Khỏi nói ai cũng đoán được tấn bi kịch diễn ra thế nào. May thay, đến đêm thiên thần hiện ra giải thích đầu mối nguyên do. Nhưng đó mới là chuyện nội bộ giữa hai người; đến lượt hàng xóm và nhất là vị thượng tế trong đền thờ cũng trách móc ông Giuse vì đã xâm phạm tiết hạnh của bà Maria. Cả ông Giuse lẫn cô Maria đều hết sức thanh minh nhưng vô ích. Sau cùng để kiểm chứng, thượng tế bắt cả hai phải uống nước đắng, theo luật của sách Dân số (5, 11-31) đã truyền khi người nào bị tố cáo về tội ngoại tình. Cả hai đều uống nước đắng nhưng không bị tác dụng; cả làng mừng rỡ tung hô Chúa. Ông Giuse đưa Maria về nhà cho tới ngày đi Bêlem. Còn nhiều phép lạ nữa xảy ra khi Đức Mẹ sinh con tại Bêlem và khi Hêrôđê truy nã các anh hài.
Ảnh hưởng của tác phẩm này trên các giáo phụ rất lớn: Thánh Giuse được vẽ như một ông lão (góa vợ), mặc dù không thể xác định tuổi tác. Ông đã nghi ngờ vợ mình ngoại tình khi thấy bà mang bầu.
Nhiều tác phẩm ngụy thư khác cũng lấy lại dữ liệu của Tiền Phúc Âm Thánh Giacôbê: Tin Mừng mạo-Matthêu (Pseudo Mattheum, thế kỷ VII-VIII), Tin Mừng thơ ấu bằng tiếng arap (hay: Tin Mừng thơ ấu tiếng syriac, thế kỷ VI-VII), Tin Mừng thơ ấu tiếng armêni (khoảng năm 590).
Ngoài những chi tiết liên quan đến Thánh Giuse, thiết tưởng cũng nên ghi nhận những ảnh hưởng khác của tác phẩm đối với phụng vụ, cụ thể là danh tính của thân sinh Đức Maria (ông Gioakim và bà Anna) và lễ Đức Maria dâng mình vào đền thờ.
5/ Cuộc đời thơ ấu của Chúa Giêsu theo Thánh Tôma
Đừng nên lẫn lộn với “Tin Mừng Thánh Tôma” (một hợp tuyển các lời nói của Chúa Giêsu, được viết vào tiền bán thế kỷ II). Sách “Cuộc đời thơ ấu” (Ta paidika tu Kyriou) không chứa đựng đạo lý quan trọng, nhưng được viết ra do óc hiếu kỳ. Cậu bé Giêsu, con ông Giuse, thường quấy phá các bạn bè. Được thầy giáo và hàng xóm mách bảo, ông Giuse cũng chỉ trách lấy lệ, chứ không dám làm mạnh tay bởi vì ông biết con mình là một nhân vật khác thường. Trên thực tế, cậu bé làm phép lạ dễ như chơi, dù khi phụ giúp cha trong nghề thợ làm mộc, dù khi chơi giỡn với chúng bạn.
6/ Chuyện ly trần của ông Giuse thợ mộc
Nội dung tường thuật những giây phút cuối đời của Thánh Giuse, được Chúa Giêsu kể lại cho các môn đệ ở trên núi Cây Dầu.
Có lẽ tác phẩm này xuất phát từ Ai cập vào khoảng thế kỷ thứ IV-V; ngày nay chỉ còn giữ được thủ bản bằng tiếng arap và coptô. Một ý kiến khác cho rằng tác phẩm này ra đời sớm hơn nữa, khoảng thế kỷ II, tại Nazareth, để đọc bên mộ Thánh Giuse vào dịp giỗ ngày qua đời (ngày 26 tháng Abib theo lịch coptô, tương đương với ngày 2 tháng 8 dương lịch). Khi các Kitô hữu gốc Do Thái bị hoàng đế Eraclio (610-614) trục xuất khỏi Nazareth, họ di cư sang Ai cập, mang theo bản văn và dịch ra tiếng địa phương (với nhiều chi tiết được thêm thắt).
Thánh Giuse quê tại Bêlem làm thợ mộc, nhưng cũng là người học thức. Ông lấy vợ và có 4 con trai: Giuđa, Giosep, Simon và Giacôbê, và hai con gái: Lisia và Lyđia.
Ông lấy bà Maria, và bà đã mang thai cách lạ lùng. Một thiên sứ đã hiện ra để giải thích cho ông. Sau khi sinh con, ông phải đưa hài nhi sang Ai-cập lánh nạn, cùng với bà Salomê. Sau một năm ngụ cư ở đất khách, ông đưa thánh gia trở về Nazareth. Các đứa con lớn của ông đã lập gia đình, chỉ còn đứa út (Giacôbê) ở lại sống chung với cậu Giêsu.
Lúc ông được 111 tuổi và dù sức khoẻ còn tốt, một thiên sứ hiện ra báo tin đã tới lúc ly trần. Ông lên đền thờ Giêrusalem cầu nguyện, và khi trở về Nazareth thì ngã bệnh. Ông đâm ra bàng hoàng lo sợ, nghĩ tới bao nhiêu tội lỗi đã phạm. Chúa Giêsu đã đến bên giường trấn an. Đức Maria cũng ở bên cạnh cùng với các con cái quây quần. Trước khi nhắm mắt, ông đã xin lỗi Đức Maria bởi vì đã có lúc nghi ngờ đức khiết tịnh của bà. Mọi người oà lên khóc. Đức Giêsu đã xin Thiên Chúa sai thiên thần Micael và Gabriel đưa linh hồn ông về trời. Đám tang được tổ chức long trọng ở Nazareth, do Chúa Giêsu chủ sự buổi cầu nguyện và hứa không để thân xác ông bị tan rữa.
Ở chương XIV, tác phẩm tóm tắt niên biểu cuộc đời của ông Giuse như sau: lúc 40 tuổi ông lập gia đình với bà Melcha (hay Escha) và sống với bà này được 49 năm, sinh được bốn trai hai gái. Như vậy, khi vợ mất thì cụ đã được 89 tuổi rồi. Một năm sau, cụ được lệnh phải lấy cô Maria (lúc ấy mới có 12 tuổi). Sau đó hai năm, cô Maria có thai, và khi Chúa Giêsu ra đời thì cụ đã được 93 tuổi. Cụ qua đời khi Chúa Giêsu lên 18 tuổi, hưởng thọ 111 tuổi. Tại sao lại già quá vậy? Theo Cha Pierre Benoit O.P., tại vì tổ phụ Giuse trong Cựu Ước qua đời lúc 110 tuổi, nên ông Giuse trong Tân Ước phải được tăng thêm một tuổi!
Sau cùng, thiết tưởng nên ghi nhận lưu truyền về ngôi mộ của Thánh Giuse: một lưu truyền cho rằng ngôi mộ của người ở Nazareth, một lưu truyền khác cho rằng ngôi mộ ở Giêrusalem, bên cạnh thánh Gioakim và Anna.
Kết luận
Đừng kể những chi tiết được thêu dệt để thoả tính tò mò, ta thấy mối bận tâm chính của các lưu truyền này là bênh vực đạo lý về sự trinh khiết của Đức Maria: Người mang thai do quyền năng Thánh Thần, và suốt đời giữ mình trinh khiết. Tại sao các sách Phúc Âm lại nói đến các anh em của Chúa Giêsu? Nhằm trả lời câu hỏi đó, các tác giả sách ngụy thư cho rằng họ là những người con mà Thánh Giuse đã có với một bà vợ trước.
Ngày nay, khoa chú giải Kinh Thánh tìm cách giải thích cách khác (anh em theo nghĩa là anh em họ), nên không cần tới giả thuyết anh em cùng cha khác mẹ nữa. Ngoài ra cũng nên biết là ngay từ thời Trung Cổ, Thánh Tôma Aquinô đã bác bỏ những truyền kỳ đó, và quả quyết rằng Thánh Giuse trinh khiết suốt đời (Summa Theologica, III, q.28, a.3, ad 5m). Nhiều bức tranh cũng vẽ Thánh Giuse cầm cây bông huệ tượng trưng sự trinh khiết.
Nên biết là tông huấn Redemptoris Custos không hề nhắc đến các dữ kiện do các ngụy thư cung cấp: một đàng có lẽ bởi vì chúng không có giá trị lịch sử, đàng khác bởi vì tông huấn muốn chú ý đến mầu nhiệm cứu độ hơn là những chuyện hiếu kỳ.