Nhật Nhật Tân, fsc

CÁI NHÌN CỦA NHÀ GIÁO DỤC

“Giáo dục không bao giờ là điều dễ dàng và ngày nay dường như nó càng trở nên khó khăn hơn”. ĐGH Bênêđíctô XVI

Một câu chuyện nhỏ để cô động suy tư về “cái nhìn của nhà giáo dục”.

Một hoàng tử kia có 3 người bạn rất nhiều tài năng: một anh là nhà điêu khắc, một anh là nhà khoa học, anh còn lại là hiệu trưởng một trường học. Vào một ngày kia, hoàng tử tò mò muốn biết và để so sánh cách nhìn sự việc của những người bạn của anh. Ngài thử họ như sau: lần lượt ngài dẫn từng anh một và đưa họ đến một cái hồ nằm giữa khu vườn của ngài. Ngài đặt cho từng người một câu hỏi nầy: “hãy quan sát cái hồ và nói tôi nghe, điều gì làm bạn chú ý nhất?”.

Trước khi trả lời, nhà điêu khắc đi quanh hồ, ngắm thành hồ bằng cẩm thạch chạm trỗ rất tinh vi và trả lời rằng: “Tôi thích cái hồ của anh lắm, bởi vì cái thành hồ chạm trỗ rất tinh vi, quá đẹp”. Nhà khoa học cũng nhìn thành hồ, nhưng rồi lại quay vào giữa hồ, ngắm nhìn rất lâu nước trong hồ, những bông hoa sen đang nở trên mặt nước, những chú cá nhỏ tung tăng giữa những cọng rêu xanh, nhiều côn trùng khác bay dật dờ trên mặt và lặn sâu dưới nước... và anh ta trả lời: “Điều làm tôi thích thú nhất, đó chính là sự sống lút nhút trong nước”. Khi đến phiên thầy hiệu trưởng, anh ta cũng quan sát thành hồ và những sinh vật trong nước rồi nói: “Thành hồ rất đẹp, sự sống bên trong hồ càng quí hơn, nhưng điều gây ấn tượng cho tôi nhất nơi đây, chính là ánh sáng”. Hoàng tử kinh ngạc hỏi: “Ánh sáng à?”. Anh hiệu trưởng trả lời: “Dạ phải, ngài hãy quan sát cách ”chơi” sáng và tối nầy, nó làm nổi bật chiều cao, chiều sâu của thành hồ. Anh sáng làm cho hồ của ngài đổi khác từ sáng, trưa đến tối. Ngài hãy quan sát những tia nắng mặt trời kia, nó dọi tới đáy hồ: tất cả trở nên sáng sủa khi ánh sáng đó chạm đến. Và điều quan trọng nhất: cuộc sống được tăng thêm và được biến đổi ngay bên trong hồ nhờ ánh sáng đưa tới. Ngày mai sẽ khác với hôm nay. Ngày mai sẽ khác với cái mà ngài thấy hôm nay. Điều mà ngài tìm được trong đó mỗi ngày là vô hình, bởi vì ánh sáng thêm vào sự nhiệm mầu của cuộc sống”.

1. Nhà giáo dục đối diện với học sinh

Chúng ta tưởng tượng hôm nay như chúng ta đang đứng trước những người mà chúng ta có trách nhiệm giáo dục: học sinh, con cái. Chúng đang ở trước mặt, đối diện với chúng ta, và cái nhìn của chúng ta hướng về chúng. Ở đây, nói “cái nhìn”, chúng ta hiểu là “tinh thần” mà chúng ta có đối với học sinh . Qua câu chuyện kể ở trên, chúng ta có thể hiểu ra rằng, điều mà chúng ta nhận thấy được, và cả điều mà chúng ta chờ đợi nơi những học sinh, con cái của chúng ta, cách chúng ta xử sự với chúng, đều có liên quan trực tiếp đến “cái nhìn” của chúng ta.

Từ nguyên tắc, chúng ta tránh vài “cái nhìn” không cần bàn tới: cái nhìn của người đi ngang qua cạnh hồ, có khi cần ngồi lại nghỉ chân hoặc lấy cọng cây khuấy động mặt nước để giải trí mà không quan tâm chút gì đến lợi ích của việc làm đó, hoặc cái nhìn của người đến đó để câu cá hoặc hái vài hoa sen... Những người đó, chúng ta có thể coi họ là những “nhà giáo dục”, nhưng họ chỉ coi nghề của họ như một phương tiện tầm thường để sinh sống, những người coi những học sinh của mình như những kẻ quấy rầy khó chịu, phải ở càng xa càng tốt, hoặc là những người rất xã giao, xem học sinh của mình như những “khách hàng” mà họ thương lượng một cách lạnh lùng đối với những việc phục vụ mà chúng cần. Đó là những cái nhìn mà chúng ta có thể nói là tiêu cực. Hy vọng rằng những cái nhìn kiểu đó không nhiều trong nhóm những nhà giáo dục trên đất nước chúng ta. Cũng có những cái nhìn khác tích cực hơn mà chúng ta gặp nơi nhiều nhà giáo dục. Đối diện với học sinh, họ có một thái độ rất tích cực, có tinh thần phục vụ và từ bỏ, nhưng lại có mục đích không ít thì nhiều ý thức để được vài phần thưởng, vài cái lợi lộc – chúng ta không nói nơi đây liên quan đến tiền lương bình thường, nhưng có thể ít nhất là để được kính trọng, hay hơn nữa để được khâm phục, và nếu có thể, được thương yêu hoặc làm vừa lòng cấp trên và cũng có thể để được tăng lương. Và nếu họ không đạt được điều đó, và nếu hồ nước không “tưởng thưởng  bằng sự dịu mát” mong đợi, thì sẽ xuất hiện cảm giác bị tước đoạt.

Tất cả những “cái nhìn” đó, thực thì rất là tự nhiên vì bản tính con người, nhưng chúng ta đừng quan tâm đến vấn đề đó. Hãy quan tâm đến điều gì tích cực, xây dựng cho học sinh.

a) Cái nhìn của nhà điêu khắc

Người ta kể chuyện huyền thoại nầy của Michelangelo, nhà nghệ sĩ đại tài thời Phục Hưng, nhưng nó có thể ứng dụng dưới nhiều thời đại. Chính ông ta đã chọn khối cẩm thạch mà ông ta phải tạc thành bước tượng của ông ”Mô-sê”. Đứng trước khối cẩm thạch, ông ta dừng lại, như thất thần, nhìn một cách say mê. Ông nói “Đây là Mô-sê”, và trước sự ngạc nhiên của những kẻ đứng xung quanh, ông nói thêm “Ngài đó, ẩn bên trong, mình chỉ cần bỏ đi những gì dư thừa thì sẽ lộ ra thôi”. Cái nhìn của nhà điêu khắc và của nhà giáo dục thường khi gặp nhau ở chỗ đó đối với học sinh của mình. Trong cái nhìn nầy có hai phương diện rất tích cực. Trước hết, cái nhìn của nhà giáo dục không dừng lại ở những giới hạn hiện tại của người học sinh, khả năng hiện tại của nó, nhưng phải thấy bên trên những cái hình dong bên ngoài, cái mà người học sinh đó có thể đạt đến. Đó chính là một thái độ xây dựng, lạc quan, không nhìn mặt mà bắt hình dong (Hc 11, 1…).

Tiếp đến, nhà giáo dục phải tin tưởng vào những khả năng phát triển của người được giáo dục, họ tìm cách khám phá và làm cho những tiềm năng nơi người được giáo dục có cơ hội nổi bật, phát triển.

Thế nhưng có một chữ “NHƯNG” rất lớn đối với cái nhìn nầy: nhà điêu khắc làm việc với khối cẩm thạch tùy thuộc hoàn toàn vào sở thích của ông ta, ông ta có thể đục đẽo tùy thích… điều nầy hoàn toàn khác là nhà giáo dục không chạm trỗ một hòn đá, mà là một con người đang tiến hoá.

”Thầy-điêu khắc” có nguy cơ khi thử “chạm” người được giáo dục theo hình ảnh của mình, giống y như mình, hay ít nữa là theo như ông ta tưởng tượng. Ông quên lắng nghe, quên quan tâm đến điều mà người được giáo dục nghĩ về mình, những ý kiến của họ, những động cơ thúc đẫy họ hành động… Người ta có khuynh hướng quên rằng chính người học sinh có trách nhiệm trên hết cho việc huấn luyện của nó, bắt đầu từ việc sử dụng tự do của nó tốt hay không tốt. Đây là “một điểm có lẽ là tế nhị nhất trong công tác giáo dục: đó là làm sao tìm được quân bình giữa tự do và kỷ luật” (ĐGH Bênêđíctô XVI). Và nhất là, có những tiềm ẩn sâu xa nơi người được giáo dục thoát khỏi người “thầy-điêu khắc”, những thực tế đó làm cho người được giáo dục thành một con người sống, một người duy nhất và không giống với mọi người khác, họ có những sở thích và những khát vọng của họ, những hy vọng và sợ sệt của họ, với những điều họ thích và những điều họ không ưa… Thế nhưng, trong khu vườn có cái hồ đó, nghĩa là môi trường gia đình và xã hội, liên kết với nhà trường, góp phần vào sự phát triển và trưởng thành của đứa trẻ.

b) Cái nhìn của nhà khoa học

Một sự khác biệt đập vào mắt chúng ta lập tức giữa cái nhìn của nhà điêu khắc và nhà sinh học: Nhà điêu khắc khoe không phải như người kia là biến đổi thực tế theo như chính ý muốn của anh ta ; nhà khoa học tôn trọng cái mà anh nhận thấy có sự sống và thử tạo thuận lợi cho phát triển và lớn lên. Hai thái độ thực sự đều tích cực.

Nhưng chúng ta thử phân tích thêm một chút “cái nhìn khoa học” của nhà sinh học và của “thầy-sinh học”. Với tư cách là khoa học gia, ông ta tìm cách phân tích một cách khách quan thực tế của người học sinh. Ông quan sát những kết quả học tập và những sai lầm của nó, những khuynh hướng, những khả năng của nó. Ông tính trước những phản ứng của nó. Ông chuẩn bị những “điều kiện thích hợp” để đạt kết quả chính xác trong cách ăn ở của người được giáo dục. Ông thử kiểm soát một cách có hệ thống những gì có thể thay đổi để đạt điều mong muốn trong tiến trình học tập. Đến đây, không có gì phải phản đối. Nhưng ngay lập tức tiếp theo sau đó, người “thầy-khoa học” có khuynh hướng phân loại học sinh, xếp chúng theo khả năng, theo những câu trả lời, theo sự tiến tới của chúng trong tiến trình học tập, theo sự dễ dạy của chúng… Và giai đoạn tiếp theo việc “chọn lựa”: người thầy có khuynh hướng loại trừ những em “vô tích sự” hay ít nhất, không thèm chăm sóc chúng để khỏi mất thời giờ của họ. Họ sẵn sàng làm việc với những em “trả lời” giỏi…

Điều không phải trong thái độ nơi nhà khoa học là cái nhìn của ông nhất thiết là kiểm tra, lô-gích…. Và có nguy cơ là loại trừ cái huyền bí, hay đơn giản là quên nó: một bên là cái huyền bí của tự do của con người, và bên kia cũng là huyền nhiệm ơn thánh của Thiên Chúa, đến bất chợt với chúng trong sự phát triển con người, gợi lên cái không chờ đợi, làm cho trở thành có giá trị điều mà mắt con người không thấy được. Cái nhìn “khoa học” cũng chẳng thể thấy được con đường ơn gọi của con người, nó vượt lên trên mọi sơ đồ của tự nhiên và tùy thuộc phần lớn vào những giá trị mà con người khám phá và đảm trách.

c) Cái nhìn của thầy giáo

”Khi tôi về đến nhà, mọi người hay hỏi tôi: Học hành ra sao rồi? Thi cử ra sao? Kết quả thế nào? Có làm hết bài không?

Nơi nhà trường, nếu thầy giáo có hỏi tôi, thì luôn luôn là nói đến một chuyên môn nào đó. Đôi khi tôi có cảm tưởng là khi ông ta nhìn tôi, ông ta chỉ thấy cái máy vi tính, nó làm tròn nhiệm vụ của nó khi nó lưu trữ và lặp lại y chang thông tin mà người ta cung cấp cho nó. Nhưng hình như ông thầy chẳng muốn biết những vấn đề của con người của tôi, điều tôi thích, những ưu tư của tôi, những ước muốn, hy vọng của tôi…”

Đây là lời tâm sự của một anh thanh niên và chắc nó cũng là trường hợp của nhiều học sinh của chúng ta.

Nhưng thực ra tình trạng nầy cũng không có liên quan gì đến cái nhìn của nhà giáo dục, nhưng liên quan trực tiếp đến một nhà chuyên môn, giới hạn công việc của mình là “lên lớp” mà thôi.

Vậy nhà giáo dục thấy gì? Còn hơn là “thấy”, phải nói là ”trực giác” nào mà người thầy cảm nhận được trong cả con người với tất cả những rắc rối trong con người mình có bổn phận giáo dục. Cái thành công lớn của nhà giáo dục nằm tận nơi sâu thẳm và sự bao quát của cái nhìn của mình và nhất là ở “đường biên mở” mà họ để dành lại cho sự tác động của Thiên Chúa trên mỗi người.

Cái nhìn của nhà giáo dục không “nhốt” người được giáo dục lại: họ biết đây là một con người đang tiến hoá, sự phát triển con người tùy thuộc vào tác động qua lại của họ với môi trường xã hội mà họ đang sống, và chúng ta biết rằng xã hội đó rất phức tạp.

Họ biết rằng tương lai của con người không được định nghĩa bằng trình độ kiến thức tiếp thu được trong chương trình nơi học đường, nhưng là do khả năng biết cách biện phân, sáng tạo và liên đới với xã hội, nhờ tiếp thu được nhiều khả năng, nhiều giá trị và có khả năng lấy những quyết định một cách tự do và có trách nhiệm…

Hơn nữa, người thầy đã thành công khi thấy được ánh sáng trong chính con người của mình, thì cũng chiêm ngưỡng được ánh sáng trong con người của học sinh của mình: chính cái nhìn đức tin đó làm cho người thầy khám khá ra được chiều kích mới, chiều kích hướng thượng của con người. Như vậy, có nghĩa là cái nhìn của Thiên Chúa “đi qua” cái nhìn của nhà giáo dục, cho dù đôi khi họ không biết.

2. Nhìn với đôi mắt của Thiên Chúa

Chúng ta đi vào một chiều kích khác. Chúng ta luôn luôn thấy bờ hồ và nuớc bên trong, nhưng bây giờ chúng ta quan tâm đến ánh sáng chiếu vào đó.

Chúng ta cùng nhau đọc lại đoạn Kinh Thánh, sách Xuất Hành chương 3 và 4. Nhân vật chính ở đây là Mô-sê. Ông trốn vua Pharaon, đi chăn cừu, nhưng không thể quên dân tộc của mình bị ngược đãi nơi Ai-cập. Ông tới núi Horeb, núi của Thiên Chúa và nơi đó, gần “bụi cây bùng cháy”, ông nghe tiếng Chúa gọi: “Ta đã thấy sự khổ cực của dân Ta. Ta đã nghe tiếng thở than của chúng…Ta biết những đau khổ của chúng. Ta đến để cứu thoát họ khỏi tay người Ai Cập … Bây giờ, ta sai ngươi đi… (Xh 3, 7-10). Mô-sê cũng biết những nỗi khổ của dân Israel, nhưng ông không nhìn với đôi mắt của Thiên Chúa. Khi Mô-sê “nhìn ra với con mắt đức tin”, sự kiện đưa đến tiếp theo là “được sai đi” để đáp lại nhu cầu vừa được khám phá ; chính nơi đó mà Thiên Chúa muốn được phục vụ. Chính hiện trạng của nhu cầu nầy trở thành một thừa tác vụ cho nhà giáo dục: nghĩa là chúng ta xem “ơn gọi giáo dục” của chúng ta như lời mời gọi của Thiên Chúa.

Phêrô, Gioan, Gia-cô-bê, An-rê…. 12 vị Tông đồ đầu tiên đã thay đổi cả thế giới. Họ là những ai? Là những người đánh cá, nghèo nàn, không học thức, ai cũng “biết rằng hai ông là những người không có chữ nghĩa, lại thuộc giới bình dân” (Cv 4,13)... Nhưng Đức Giêsu đã nhìn với một đôi mắt khác, vượt qua đằng sau những sự thiếu thốn đó và đã chọn họ, xây dựng Hội Thánh của Ngài: Con là Đá, và trên Đá nầy, Ta sẽ xây Giáo Hội của Ta.

Chúng ta cũng phải đi vào trong viễn cảnh mới nầy. Viễn cảnh mở ra cho chúng ta ơn Cứu Độ. Từ viễn cảnh đó, chúng ta có thể nhìn ra Thiên Chúa hiện diện trong mọi hành động của chúng ta và hiện diện trong người trẻ, nhất là những người nghèo, kém may mắn mà chính Ngài gởi đến cho chúng ta. Việc xem ra đơn giản và không gì mới lạ, nhưng thực ra, ánh sáng mà chúng ta khám phá ra, sẽ cho chúng ta thấy tất cả điều khác.

 ”Nhìn với đôi mắt đức tin”. Nhờ đức tin mà nhà giáo dục ki-tô sẽ có khả năng nhìn thấy nơi mỗi người trẻ, nhất là trẻ nghèo, chiều kích huyền nhiệm của con Thiên Chúa, được yêu thương, được mời gọi như là một thành phần trong Nhiệm Thể.

Điều nầy đòi hỏi một cố gắng khổ chế, cảnh giác với chính mình, phân tích và biện phân những ý muốn của chúng ta… và vì thế “cái nhìn” của chúng ta tiếp tục biến đổi hằng ngày. Một phương cách để duy trì cái nhìn đức tin đó là nuôi dưỡng hằng ngày bằng Lời Chúa và Nguyện gẫm và luôn sống trong sự hiện diện của Thiên Chúa. Đây là một sự liên lạc cá nhân, nó như là một thử thách, một sự tiếp cận từ từ, một sự cố gắng hằng ngày để làm việc “theo sự dẫn dắt của Thiên Chúa, dưới tác động của Thánh Linh và với mục đích làm vui lòng Ngài”. Điều nầy đòi hỏi rất nhiều, nhưng vì là một dự tính hay là một lộ trình, mà các nhà giáo dục ki-tô nên quan tâm.

Lời kết

Những học sinh được trao phó cho chúng ta là những người được dựng nên ”giống hình ảnh của Thiên Chúa”. Hình ảnh của Thiên Chúa thì chắc chắn là không thể nào “xấu” được rồi. Tất cả đều có những khả năng tiềm ẩn mà đôi khi chính chúng không khám phá ra được. Không có một người học sinh nào ngu đần nhất thế gian đến nỗi không thuốc chữa. Chỉ có những nhà giáo dục không biết khám phá ra những tiềm năng đó và cho chúng một “phương tiện” để chúng thành công. Nói thì dễ, nhưng nó đòi hỏi nơi nhà giáo dục rất nhiều nhẫn nại, hy sinh, sáng tạo và nhất là phải có “cái nhìn với đôi mắt đức tin”.